Ukazał się ciekawy tekst blogerki Gruenefee traktujący o niemieckiej Volksliście. Nie mam zamiaru powielać wielu fragmentów tego tekstu oraz przytaczać dyskusji, która pod wspomnianym tekstem się przetoczyła. Nie ukrywam też, że temat Volkslisty chciałem poruszyć w mojej notce. Autorka zalinkowanego poniżej tekstu mnie jednak ubiegła. Tak więc to co opublikuje poniżej powinno być potraktowane jako uzupełnienie jej tekstu.
Muszę jednak odnieść się do pierwszego komentarza pod tym tekstem autorstwa Wiesławy. Otóż pisze ona m.in. – „Biskup katowicki Stanisław Adamski sugerował, żeby w czasie „palcówki” podawać się za Niemców, ze względów taktycznych. Rodzi się pytanie, czy właściwie odczytał nastroje panujące wśród ludności górnośląskiej, która była labilna narodowo, czy też jednak stosował bardzo przemyślaną taktykę”.
Otóż sprawa „palcówki” poprzedzającej powstanie Volkslisty oraz sama lista została zauważona za sprawą śląskiego biskupa przez rząd polski generała Sikorskiego. Biskup Adamski pisze -Zapowiedź „palcówki” uprzedziła jej wprowadzenie w życie o przeszło miesiąc. Było więc dość czasu, aby zasięgnąć decyzji miarodajnych instancji, zwłaszcza, że kontakty z zagranicą nie były jeszcze przecięte, a dzięki Konsulatowi Włoskiemu były dla mnie łatwe, szybkie i bezpieczne. Chcąc pójść drogą pewną, przedłożyłem projekt i pobudki „maskowania” się głowie Rządu Polskiego, generałowi Sikorskiemu. Generał Sikorski wyraził zgodę swą na „maskowanie” się przez rozgłośnię radiową. „Walkę czynną o Polskę” — mówił między innymi — „prowadzą wojska na frontach, wy zaś w kraju macie zadanie: bronić frontu wewnętrznego, - wszelkimi siłami i sposobami utrzymać się na miejscu, - nie pozwolić usunąć się ze Śląska, - bronić waszych placówek pracy”.
Nieco później Rząd Polski przez rozgłośnię w Tuluzie potwierdził kilkakrotnie obszerniej decyzję swoją i zachęcał Polaków do pozostania i maskowania się. Świadków, którzy słyszeli te oświadczenia Rządu, nie brak. Gdy więc miarodajna dla mnie instancja narodowo-państwowa maskowanie się Polaków uznała za krok właściwy w interesie Państwa i Narodu polskiego, miałem zupełne prawo, pytającym wskazać tę drogę.
„Palcówka” ( zamiast podpisu, odcisk palca) była obowiązkową legitymacją wszystkich mieszkańców województwa śląskiego. Przy zapisach do niej każdy mieszkaniec Śląska miał orzec na piśmie, czy uważa się za Polaka, czy też „przychyla się” do narodowości niemieckiej.Większość wpisywała jednak "Oberschlesien".
Volkslista pomimo tego, ze była wprowadzona w życie decyzją administracyjną ministra III Rzeszy, miała tez swój wymiar lokalny, a to z kolei skutkowało w każdym przypadku decyzją dotyczącą jednostki. Nosiła też ona znamiona rasistowskiej polityki prowadzonej przez III Rzeszę Hitlera. Lokalnie stała się wygodnym narzędziem do załatwiana osobistych porachunków, co po latach przyznali sami Niemcy.
Ówczesny landrat Rybnika Wolfgang Geißler pisze po latach - Niemiecka volkslista miała za zadanie sklasyfikowanie niemieckiej ludności powiatu ziemskiego według jej narodowego sprawdzenia się w czasie polskim. Odróżniano aktywnego volksdeutscha, Niemca z politycznym nastawieniem ku polskości i tak zwanego renegata, tzn. Niemca, który otwarł się na polskość i często okazał się bardzo nienawistnym wrogiem swoich wcześniejszych rodaków.
Charakterystyczne dla tej wypowiedzi jest to, że autor traktuje wszystkich Ślązaków jako Niemców - takie też było oficjalne stanowisko niemieckie. Dzieli ich jednak na tych „prawdziwych” i tych co zbłądzili. Co ciekawe – tuż po wojnie ekipa Gomułki podobnie chciała potraktować Górnoślązaków. Rozważano nawet wysiedlenie rdzennych mieszkańców Górnego Śląska . Sprzeciwili się temu jednak gen. Zawadzki i późniejszy śląski wojewoda Ziętek, który miał bardzo dobre stosunki z Sowietami. Rozważano więc ten sam pomysł Hitlera w stosunku do ludzi spoza Volkslisty.
Zacytowany landrat po latach odniósł się jednak krytycznie do Volkslisty - Jak należało oczekiwać, volkslista natrafiała ze względu na zaszeregowanie masy ludności do trzeciej grupy na największy opór ludności, który stawiał miejscowe władze przed problemami czasem nie do rozwiązania. Przez ludność przeszła wielka fala złego nastroju i gniewu. Sympatie, które były przejawiane dla Niemców w chwili objęcia władzy nad powiatem rybnickim, w sposób widoczny ostygły. W końcu w latach późniejszych, pod naciskiem stale poważniejącej sytuacji wojennej, praktyka związana z volkslistami została złagodzona, względnie wstrzymana, by nie drażnić jeszcze bardziej ludności. W ostatnim okresie wojny totalnej jej problemy całkowicie wyparły volkslistę; nie odgrywała już prawie żadnej roli.
Nie zmienia to jednak faktu, że nadal w latach 60-tych pozostawał w przekonaniu, iż na Śląsku mieszkają sami Niemcy. Na koniec tego tekstu przedstawiam dokument przetłumaczony przez mojego ojca. Przedstawia on sposób wprowadzania Volkslisty w Rybniku i okolicach.
----------------------------------------
Archiwum Państwowe w Katowicach 18\80\0Der Landrat des Kreises Rybnik (1939-1945) Sygnatura: 6, Rundverfügungen der D.V.L. (Deutsche Volksliste).
Landrat Rybnik, 29. 4. 1941.
Oddział niemieckiej listy narodowościowej
Okólnik Nr 1
Do panów burmistrzów powiatu,
Do komendantów ruchomej żandarmerii - kolumn ujęcia,
Do wiadomości panów naczelników obwodów policyjnych (komendantów policji terenowej na płaskim terenie.)
Dla ostatecznego wyjaśnienia zagadnień narodowościowych na ponownie wcielonych obszarach wschodnich została wprowadzona rozporządzeniem z 4 marca 1941 ( RGB1. I S. 118) niemiecka lista narodowościowa. Niemiecka lista narodowościowa będzie prowadzona w powiatach ziemskich przy starostwach. Wprowadzenie niemieckiej listy narodowościowej objaśnił bliżej i zlecił jej wykonanie pan minister spraw wewnętrznych Rzeszy rozporządzeniem z 13 marca 1941r. Gauleiter i prezydent Górnego Śląska zwrócił się do mieszkańców prowincji z odezwą z 10 10 kwietnia 1941 a także zwrócił uwagę na wielkie znaczenie listy narodowościowej. W następstwie tej odezwy kierownik powiatowy NSDAP i podpisany zwrócili się z odezwą do mieszkańców powiatu i równocześnie zajęli stanowisko w sprawie listy narodowościowej.
Lista narodowościowa jest sprawą o najwyższym politycznym znaczeniu, wychodzącą daleko poza aktualne kwestie. Wszystkie urzędy, które w jakikolwiek sposób będą się zajmować lista narodowościową, powinny przystąpić do tego zagadnienia z szczególną energią. .
Przewidziane w liście narodowościowej rozwiązanie zagadnień narodowościowych będzie w istocie możliwe tylko wtedy, kiedy właściwe urzędy połączą najwyższą obiektywność, bezwarunkowe poczucie sprawiedliwości z wspaniałomyślną oceną poszczególnego przypadku.
Z kolei jasność i prawda mają dla dostarczenia podkładów dla badania największe znaczenie.
Po listę narodowościową podlegają wszystkie osoby, które dnia 26 października 1939 były obywatelami państwa polskiego, dalej wszyscy ci bezpaństwowcy, którzy ostatnio posiadali polską przynależność państwową lub, nie będąc obywatelami polskimi, a 26 października 1939 mieli miejsce zamieszkania na wcielonych obszarach wschodnich.
Małżonków i dzieci, które ukończyły 18 rok życia, oraz dzieci w wieku poniżej 18 lat nie mających rodziców należy przy przyjmowaniu do niemieckiej listy narodowościowej ocenić samodzielnie. Poza tym dzieci w wieku poniżej 18 lat należ z reguły wciągać do tej samej grupy listy narodowościowej jak ich ojca. Do grupy matek powinny być wciągnięte, kiedy ojciec umarł, kiedy małżeństwo jest rozwiązane, albo małżonkowie żyją oddzielnie i istotna troska o dzieci jest udziałem ich matki, kiedy chodzi o dzieci nieślubne, dalej kiedy ojciec nie spełnia w ogóle warunków do wciągnięcia (na listę narodowościową). Dzieci w wieku poniżej 18 lat mogą być wciągnięte do innej grupy niż ich ojciec lub matka, kiedy wskazują na to szczególne okoliczności, co ma szczególne znaczenie, kiedy ojciec lub matka będą wciągnięci do grupy czwartej.
Lista narodowościowa dzieli się na cztery grupy:
1. Grupa 1 - aktywni Niemcy
Pod tę grupę podpadają wszystkie osoby, które przed 1 wrześniem 1939 r. w jakikolwiek sposób opowiadały się na tutejszym terenie aktywnie za niemieckością. Pod aktywnym działaniem rozumie się członkostwo w niemieckich organizacjach politycznych, kulturalnych, wyznaniowych albo gospodarczych, domaganie się niemieckiej szkoły mniejszościowej dla dzieci albo inne jawne działanie na rzecz niemieckości.
Grupa 2 - bierni Niemcy
Pod tę grupę podpadają wszystkie te osoby, które wprawdzie, w przeciwieństwie do 1 nie występowały jawnie na rzecz niemieckości, jednak zachowały bez zarzutu swoją niemiecką przynależność narodową.
Grupa 3 – Osoby pochodzenia niemieckiego z politycznymi związkami z polskością
Do tej grupy należą wszyscy ci, którzy w jakikolwiek sposób przed 1 wrześniem 1939 r. liczyły się z politycznymi wymogami polskości. Przede wszystkim należą do grupy trzeciej wszyscy mówiący po polsku „wasserpolacy”, o ile na skutek ich zachowania nie można ich zaliczyć do grupy 1 względnie do grupy 2.
Grupa 4 – osoby pochodzenia niemieckiego, które weszły w polskość
( niemieccy renegaci)
Do tej grupy zalicza się wszystkie osoby, które przed 1 wrześniem
1939 r. zerwały wszystkie związki z niemieckością
Wpisanie do niemieckiej listy narodowościowej pociąga za sobą, zależnie od grupy, do której zainteresowany zostaje przyjęty, pewne prawno – państwowe następstwa. W stosownym czasie zostaje podana wiadomość na temat prawno – politycznych skutków przyjęcia do niemieckiej listy narodowościowej.
Wszystkie dane i komunikaty w sprawach „Niemiecka lista narodowościowa” należy adresować: „Do Pana Ladrata Oddział Niemieckiej Listy Narodowościowej w Rybniku Landratura”.
Referentem ds. niemieckiej listy narodowościowej przy starostwie w Rybniku jest sekretarz rządowy Motika. Rybnik, starostwo pokój 40, telefon domowy 38.
Postępowanie w sprawie listy narodowościowej w powiecie ziemskim Rybnik dzieli się na 4 etapy:
1. Kwestionariusz - postępowanie ujęciowe
2. Postępowanie badania przedwstępnego
3. Postępowanie rozstrzygające
4. Postępowanie selekcyjne
ad 1. Kwestionariusz - postępowanie ujęciowe.
Kwestionariusz.
Ocena przynależności narodowościowej wymaga dokładnej znajomości szczegółów osobistych i rodzinnych wnioskodawcy. Pan nadprezydent ułożył z tego powodu kwestionariusz, który zawiera wymagane punkty widzenia dla oceny przynależności narodowościowej .
Ad 2. Kwestionariusz - postępowanie ujęciowe
Rodzaj i sposób tego postępowania nie może być oczywiście przepisany burmistrzom dokładnie we wszystkich szczegółach, ponieważ położenie ujęciowe w gminach powiatu jest różne. Można jedynie podać ogólne wskazania, przy czym rozróżniam
gminy zarządzane z urzędu (przez burmistrzów etatowych – przyp. wł.)
W gminach zarządzanych z urzędu porucza się ujęcie ludności burmistrzom. Burmistrzowie powinni podzielić ludność odpowiednio według porządku alfabetycznego albo ulicami i wezwać do ujęcia. Należy bezwzględnie przygotować wymaganą liczbę sił administracyjnych. Należy także wciągnąć komendantury policji bezpieczeństwa. Poleca się, by urzędujący burmistrzowie przygotowali postępowanie ujęciowe przez publiczne zawiadomienia.
Gminy zarządzane honorowo
W tych (gminach}zostały dla podparcia burmistrza wystawione ruchome kolumny żandarmerii. Użycie ruchomych kolumn żandarmerii w poszczególnych gminach zostanie dokonane przez burmistrzów ośrodków rejonowych, mianowicie przez
burmistrza Rybnika dla okręgu Rybnik,
burmistrza Rydułtów dla okręgu Rydułtowy,
burmistrza Wodzisławia dla okręgu Wodzisław,
burmistrza Żor dla okręgu Żory,
burmistrza Knurowa dla okręgu Knurów.
Gminy należące do poszczególnych okręgów są uwidocznione w załączniku. W załącznikach ukazane są przygotowane dla każdego okręgu kolumny, mianowicie stanowisko służbowe i miejsce zamieszkania poszczególnych żandarmów.
Burmistrzowie okręgów rejonowych są zobowiązani do podania do wiadomości burmistrzom honorowym użycie kolumn na kilka dni przed terminem, tak by mogło nastąpić wedle zwyczaju miejscowego, we właściwym czasie zawiadomienie w gminie. W gminach zarządzanych honorowo poleca się przy zawiadamianiu ludności baczyć odpowiednio na porządek alfabetyczny.
Do pkt. 1 i 2 zwracam uwagę, że ujęcie powinno postępować tak szybko jak można. Z tego powodu należy przy ankiecie ujęciowej pracować przez cały dzień.
Burmistrzowie powinni więc osobom ujmowanym uświadomić, by się na czas ujęcia urlopowali w swoich warsztatach pracy, w razie potrzeby uzyskali urlop przez nawiązanie kontaktu z kierownikiem zakładu.
Zwracam wyraźnie uwagę na to, że kwestionariusze do wypełnienia nie mogą być wręczone ludności. Wpisanie następuje albo przez zobowiązanego urzędnika gminnego albo przez żandarma. Powinno to nastąpić tylko w piśmie maszynowym.
c. Liczba kwestionariuszy do wykonania .
Dla każdej osoby należy sporządzić kwestionariusz w poczwórnym wygotowaniu.
Każdą osobę powyżej 18 roku życia, także kiedy chodzi o małżonków, należy ująć oddzielnie. Dzieci poniżej 18 lat należy uwzględnić w ramach kwestionariusza rodzicielskiego. Dostarczane kwestionariusze zawierają dla tego celu osobne wkładki. Zamówiłem w tutejszych drukarniach wymaganą liczbę kwestionariuszy wraz z arkuszami załączników. Po wydrukowaniu kwestionariuszy każdemu burmistrzowi prześle się konieczną dla jego gminy liczbę kwestionariuszy.
Zresztą w ciągu najbliższego czasu w pojedynczych okręgach urządzę zgromadzenia, w których powinni wziąć udział
1. burmistrzowie okręgu,
2. kierownik grupy okręgu miejscowego, (Ortsgruppenleiter)
3. naczelnicy obwodów policyjnych na płaskim terenie okręgu,
4. żandarmi,
5. kierownicy szkół.
Podczas tych zgromadzeń burmistrzowie zostaną jeszcze ustnie, najdokładniej poinstruowani o szczegółach postępowania. Uczestnikom będzie dana sposobność wyjaśnienia wątpliwości.
Na temat dalszych szczegółów postępowania ujęciowego jak również dalszych etapów postępowania z listą narodowościową ukażą się we właściwym czasie okólniki.
Podpisał Geissler
Poświadczył:
Sekretarz rządowy
----------------------------------------
D. L d r t.
Oddział niemieckiej volkslisty Rybnik, 21. lipiec 1941
1.) Do panów burmistrzów powiatu.
Kierowników Kolumny ujęciowej żandarmerii i panów naczelników obwodów policyjnych panówi rządców policji miejscowej ( na terenie płaskim). Każdemu z osobna.
Okólnik Nr 6
Podaję niniejszym do wiadomości przekazany mi przez Okręg materiał pana Nadprezydenta.
Proszę o najdokładniejsze baczenie w przeprowadzaniu badania przedwstępnego na następujące wywody.
1. ) Osoby, które w trakcie przeprowadzania rejestracji wojskowej w r. 1940 lub 1941 zamieniły złożoną w 1939 r. deklarację, że są Niemcami na przyznanie się do polskości, by ujść przed obowiązkiem służby w wojsku, należy oceniać z ostrożnością, pod żadnym pozorem nie przyjmować do grupy 1.
2. ) Wnioskodawców, którzy byli członkami zarówno w niemieckich jak i polskich stowarzyszeń należy przyjąć zwykle do grupy III. O ile jednak przynależność do polskiego stowarzyszenia nastąpiła w wyniku nacisku, dla zapewnienia egzystencji rodziny, a wnioskodawca poza tym wykazywał prawidłową niemiecką postawę, może mieć miejsce przyjęcie do grupy II. To samo dotyczy podwójnego członkostwa w niemieckich i polskich związkach politycznych.
W sposób wyraźny wyłączeni są z tej łagodnej oceny członkowie Związku Zachodniego, Sokoła i Związku Powstańców.
3. ) Członków związków niemieckich, którzy szpiclowali na rzecz Polski, należy przyjąć do grupy IV.
4. ) Przyznania się do polskości na pytanie zadane w r. l939 nie należy oceniać w sposób zasadniczy lecz tylko informacyjnie.
5. ) Przy rozważaniu wychowania dzieci ( niemiecka albo polska szkoła ) należy ustalić, czy w ogóle istniała możliwość do uczęszczania do szkół niemieckich . O ile się ustali, że w poszczególnych rodzinach dzieci uczęszczały do niemieckiej i do polskiej szkoły, należy zbadać, czy w międzyczasie nie została rozwiązana szkoła niemiecka.
6. ) U wnioskodawców, którzy przywędrowali po r l890 z Poznania, względnie Gdańska (Prusy zachodnie), należy się zapytać w filii w Gdańsku wzgl. w Poznaniu, czy i do jakiej grupy volkslisty została przyjęta osiadła tam rodzina.
Odnośnie przyjmowania do grupy III należy nadto baczyć:
Krąg osób z grupy III składa łącznie się z 3 grup.
IIIa ) osoby pochodzenia niemieckiego, które weszły w związki z polskością,
IIIb ) małżeństwa mieszane między obcymi narodowo a osobami pochodzenia niemieckiego wychowujący dzieci w duchu niemieckim.
IIIc ) osiadła na Górnym Śląsku ludność mieszana ( Slonzaki, Górnoślązacy, Ślązacy, Wasserpolaki używający języka słowiańskiego.
W tym wypadku należy szczególnie baczyć, by w razie stwierdzenia aktywnej polskiej działalności politycznej, należących do grupy IIIa przyjąć do grupy IV niemieckiej volkslisty a Polaków należących do grupy IIIc zaliczyć w przyszłości do będących pod ochroną Rzeszy.
Według możności i po szczególnym badaniu nie należy proponować do volkslisty:
a) osób, które przyznały się do polskości zdecydowanie a nie przez przeoczenie,
b) osób, które przywędrowały po r. 1890 z Kongresówki i Galicji a nie są pochodzenia niemieckiego,
c) osób, które przywędrowały, z Niemiec, w szczególności z Zachodniego Górnego Śląska i Westfalii, zwłaszcza po plebiscycie, przyznające się w okresie plebiscytu i wcześniej do polskiej mniejszości narodowej,
d) osób, które były czynne jako funkcjonariusze polskich partii politycznych,
e) osób, które przed 9.11.1918 należały do POW lub do innych polskich organizacji powstańczych,
f) osób, które przyznawały się do polskości przed 9.XI.19l8.
g) osób, które były funkcjonariuszami polskich organizacji gospodarczych, za którymi stały aktywne polskie grupy ( Związek Rzemiosła),
h) nosicieli następujących Orderów politycznych i odznak honorowych:
Restituta Polonia, Virtuti Militari, Złoty Krzyż Zasługi, Krzyż Walecznych (1 i 2.Kl.)
Krzyż i Medal Niepodległości,
Miecze Hallerowskie, Krzyż Buchałowicza, Gwiazda Śląska.
U nosicieli Złotego Krzyża Zasługi należy brać pod uwagę, czy ten Order, który raz był przydzielany za szczególne dokonania zawodowe, innym razem za zasługi polityczne, został przyznany za te ostatnie zasługi.
i) mieszańców, którzy nie stanowią żadnego pożądanego przyrostu ludności a byli po r. 1939 członkami polskiego ruchu oporu. Osoby te, o ile należą do grupy IIIc, należy zaliczyć do Polaków, kiedy odpowiadają założeniom grupy I, II i IIIa, wciągnąć do grupy IV.
+ +
2. ) Do Kierownictwa powiatowego NSDAP
w R y b n i k u
W załączeniu przesyłam 40 kopii mojego rozporządzenia okólnego Nr 6 do wiadomości i dalszego postępowania.
+ +
3.) każdą kopię należy przesłać
a) do placówki Stapo (policja państwowa) w Rybniku
b) nauczycielowi Nerbas (kierownik placówki SD) [SD-Służba Bezpieczeństwa] w Rybniku
+ +
4. ) Z. D. A.
Źródła:
Kronika Rybnika na Górnym Śląsku - wydana przez Związkową Grupę Ziomkowską Rybnik z poparciem miasta patronackiego Dorsten . Tłumaczenie Mieczysław Kula
Pogląd na rozwój sprawy narodowościowej w wojew. Śląskim w czasie okupacji niemieckiej. Katowice 1946
Materiały z archiwum Państwowego w Katowicach i Raciborzu w tłumaczeniu Mieczysława Kuli
